Met het artikel “Leraren lokken met een leaseauto” deze week in NRC worden we voor de zoveelste keer geconfronteerd met pijnlijke gevolgen van het lerarentekort. Scholen staan met de rug tegen de muur bij het vinden van personeel. 

Volgens recente berekeningen komt het basisonderwijs over zeven jaar ruim 10.000 docenten tekort en het voortgezet onderwijs 1.641 leraren. De kans is groot dat ook nu weer politiek en publieke opinie voor de oplossing terug gaan grijpen op het ‘activeren’ van voormalige docenten. Maar die vlieger zal helaas niet opgaan. Wat zijn hier dan de ‘feiten’?

Dat lerarentekort bestaat helemaal niet!

Naar aanleiding van berichten eind 2019 dat er bijna 9.000 leraren ‘in de WW zitten’ werd ook in mijn omgeving al snel de conclusie getrokken: “Er zitten veel meer leraren werkloos thuis dan dat er vacatures zijn. Die lui moeten gewoon weer aan het werk gaan…” Onderwijsredacteur Ilse Zeemeijer van het Financieele Dagblad zette de feiten op een rijtje en concludeerde: “Terugkeren voor de klas is voor de meeste leraren met een WW-uitkering geen optie. En dat hebben scholen, vakbonden en overheden mede aan zichzelf te danken.” Nu, bijna drie jaar later, is er geen enkel signaal dat de zaken fundamenteel anders zijn komen te liggen.

Waarom is de kans op hun terugkeer voor de klas zo klein?

• Veel van deze uitkeringsgerechtigden zijn al te lang weg uit het werk op een basisschool
• Werkloosheidsregelingen zijn van oudsher (te) gunstig
• Veel voormalige leerkrachten wíllen niet meer voor de klas
• Vacatures en beschikbaarheid sluiten niet op elkaar aan

Vanuit mijn adviespraktijk als organisatieadviseur en trainer zie ik veel scholen en schoolbesturen een inhaalslag maken in hun goed werkgeverschap. Onder meer door daarvoor een deel van de NPO-gelden in te zetten. Docenten centraal stellen en hen een prettige werk- en leeromgeving bieden, dat is de enige manier om het lerarentekort structureel aan te pakken. Zelf heb ik daarover ook nog een paar ideeën.

1. De meerderheid van de ‘stille reserve’ komt niet meer terug

Wat is het geval? Het FD-artikel ging niet over ‘het onderwijs’ maar alléén over het primair onderwijs. Namens de ruim 6.000 basisscholen (sic!) werd in 2018 bijna € 250 miljoen aan WW-uitkeringen verstrekt aan 8.836 van hun ex-werknemers, de zogenaamde ‘stille reserve’.

Onderzoeksbureau Regioplan schatte in dat bijna 90% van hen een lesbevoegdheid heeft en 65% ook echt voor de klas stond. De rest was ‘manager’ (15%) of ondersteuner (10%). Die 15% vind ik best veel, want zoveel ‘managers’ kom ik in het basisonderwijs echt niet tegen. Of moeten we bouwcoördinatoren met een paar taakuren per week voor coördinatie ook al tot het ‘management’ rekenen?

Bijna 40% van deze uitkeringsgerechtigden had naast hun (recht op) uitkering intussen een betaalde baan gevonden buiten het basisonderwijs. Haast 60% van alle uitkeringsgerechtigden was ouder dan 55 jaar. Ruim een derde van het totaal had al meer dan drie jaar een uitkering.

Gezondheidsklachten lijken de belangrijkste reden voor ontslag en vertrek. Overmatige stress en burn-out komen in het onderwijs bijzonder vaak voor. Andere ontslaggronden zijn onvoldoende functioneren, een arbeidsconflict, het aflopen van een tijdelijk contract en ‘boventalligheid’. Dat moet de mensen die nog steeds denken dat er in het onderwijs nooit iemand ontslagen wordt, toch te denken geven.

2. Krimpende scholen, tijdelijke contracten en lange uitkeringen

Verschillend verdeeld over het land is het aantal basisschoolleerlingen in de afgelopen jaren met 150.000 afgenomen. Die krimp is door veel schoolbesturen deels opgevangen met een veelvuldig gebruik van kleine, tijdelijke contracten voor nieuwe instromers en jongere leerkrachten. Dat heeft voor jonge leerkrachten en/of kostwinners het werken in het basisonderwijs niet aantrekkelijker gemaakt. Terwijl er in deze overspannen arbeidsmarkt ook vanuit andere sectoren volop aan die mensen wordt getrokken.

Deels is voor en door oudere leerkrachten, besturen en vakorganisatie een ‘oplossing’ voor het overschot gevonden via een ontslag met behoud van uitkering. Wie 52 jaar is en minstens twaalf jaar in het basisonderwijs heeft gewerkt, had volgens eerdere cao’s recht op een uitkering tot z’n 65ste. De uitkeringsduur is nu maximaal acht jaar, maar ook dat is in verhouding tot ‘de markt’ uitzonderlijk lang.

3. Veel leerkrachten willen niet meer terug

Tegen Regioplan zei ruim 80% van de uitkeringsgerechtigden dat zij volledig gebruik dachten te gaan maken van die lange regeling. Dus ook van de ruim 6.100 van hen die toen nog nul tot drie jaar werkloos zijn, verwachtte een groot deel niet meer terug te keren in het basisonderwijs.

Bijna de helft van hen wilde dat ook niet meer. Eerder startte het Participatiefonds een nieuwe re-integratieaanpak. Met redelijk succes: 670 mensen gingen daardoor, zo meldde het Fonds aan Zeemeijer, weer aan het werk in het onderwijs. De grootse hordes voor terugkeer: onverwerkt ontslag, een deuk in het zelfvertrouwen, ongemak over digitalisering in de klas, het vooruitzicht meer met administratie dan met de kinderen in de klas bezig te zijn.

4. Vacatures sluiten niet aan op beschikbaarheid

Een ander probleem is dat het lerarentekort vooral oploopt in de Randstad. Terwijl de krimpregio’s met de meeste uitkeringsgerechtigde leerkrachten zich in het zuiden en (noord)oosten van het land bevinden. Verhuizen is voor de meesten geen optie, want een betaalbare woning is voor een leerkracht in de Randstad amper nog te vinden.

Het overgrote deel van de leerkrachten is deeltijder en vrouw. Zij combineren hun werk op school met gezinstaken, terwijl hun partners het grootste deel van het gezinsinkomen verwerven en vaak voltijds werken. Die geven hun baan niet zomaar op om mee te verhuizen. De onderwijsarbeidsmarkt is bij uitstek een regionale arbeidsmarkt.

Wat helpt wel?

De experts van Regioplan die in het artikel worden geciteerd, vinden dat vakbonden, besturen van scholen en overheidsinstanties het ook aan zichzelf te danken hebben dat er nu én een lerarentekort is én duizenden leerkrachten een werkloosheidsuitkering ontvangen. Ze zouden met elkaar een situatie hebben gecreëerd waarin het té makkelijk is om uit het werk en het onderwijs te stappen. De uitkering is te vaak beschouwd als eindstation in plaats van een vangnet tussen twee banen.

Zelf heb ik in de loop der jaren honderden leerkrachten, schoolleiders en bestuurders gesproken over hun werk en werkomstandigheden. Degenen die om wat voor reden dan ook noodgedwongen hun baan op hebben moeten geven, hebben dat in overgrote meerderheid met ‘bloedend hart’ gedaan.

Maar met het ‘profiel’ uit het artikel dat nu over de meeste uitkeringsgerechtigden naar voren komt, is het onrealistisch om te verwachten dat het activeren van die reservebank ons wezenlijk gaat helpen om het tekort aan basisschoolleerkrachten in grote delen van het land op te heffen.

Scholen stellen gewoonlijk ‘het kind centraal’. Dat klinkt goed en logisch. Maar uiteindelijk zijn die leerlingen, hun ouders, de leerkrachten en wij allemaal beter af door de leerkrachten centraal te stellen en hen een fijne werk- en leeromgeving te bieden.

Hoe zetten we de leerkracht weer centraal?

1. Zorgen voor basisscholen van een behoorlijke, robuuste omvang waarin het vaste werk over genoeg mensen te verdelen is en er ruimte is voor specialisatie: binnen die scholen en de eigen scholengroep;
2. Meer aandacht van schoolleiders voor en kennis van samenwerken en teamontwikkeling. Goed teamwerk kan veel werkdruk schelen. Leerkrachten zijn lang niet altijd vaardige teamwerkers;
3. Zuinig zijn met lokale ‘onderwijsexperimenten’. Die zorgen vaak voor extra werkdruk;
4. Meer ‘arbeidsdifferentiatie’ zodat leerkrachten en ondersteuners kunnen doen waar ze goed in zijn, ieder op hun eigen niveau en met hun eigen expertise;
5. Meer grote deeltijdbanen of voltijdsbanen en minder kleine deeltijdbanen om een betere verhouding te krijgen tussen werken in de klas en ander werk en overlegtijd;
6. Meer van zulke grote deeltijd- of voltijdsbanen om werken in het onderwijs ook aantrekkelijk te maken voor mensen die genoeg willen verdienen om economisch onafhankelijk te kunnen zijn;
7. Vraag aan de huidige en aankomende leerkrachten wat voor hén, op hún school, het werk aantrekkelijk(er) maakt en speel daar op in. Dan blijkt vanzelf wat en wat wel niet werkt.

Het lerarentekort is een complex probleem, dat vraagt om een combinatie van maatregelen en een lange adem, met veel invloed van de professionals zelf. Van schoolleiders en schoolbesturen vraagt het om een doordachte en bestendige visie op goed werkgeverschap.

Volgende stappen

Wil jij persoonlijk of met jouw team werken aan beter teamwerk? Neem dan contact met ons op – misschien kunnen we je helpen.